من نخستین‌بار که با پدیده چشم‌درد پس از جوشکاری مواجه شدم، تصورم این بود که تنها می‌توان با بستن چشم‌ها و استراحت کوتاه‌مدت مشکل را برطرف کرد. بااین‌حال، وقتی به‌صورت تخصصی وارد مبحث ایمنی در جوشکاری شدم و گزارش‌های پزشکی را مطالعه کردم، دریافتم که این فرایند صنعتی به‌دلیل ساطع کردن طیف گسترده‌ای از پرتوهای مضر، می‌تواند ضایعات چشم‌گیری بر ساختار چشم داشته باشد. پرسش اساسی که برای من مطرح شد این بود که آیا جوشکاری بدون ماسک می‌تواند تا مرز نابینایی پیش برود یا صرفاً درد و سوزش سطحی است. در این مقاله، قصد دارم با لحنی دانشگاهی و علمی، نگاهی تخصصی به خطرات جوشکاری بدون ماسک داشته باشم و تأثیر آن بر ارگان حساس چشم را موشکافانه بررسی کنم.
خطرات اصلی جوشکاری بدون ماسک محافظ برای چشم
من همیشه فکر می‌کردم که بیشترین خطر جوشکاری بدون ماسک، پاشش ذرات مذاب فلز بر روی صورت است. وقتی در کارگاه‌ها و پروژه‌های صنعتی به بررسی دقیق پرداختم، متوجه شدم که ذرات داغ فقط بخشی از ماجرا هستند. جوشکاری فرایندی است که قوس الکتریکی را در دماهای بسیار بالا، گاه بیش از 5000 درجه سلسیوس، ایجاد می‌کند. این حرارت شدید و تخلیه الکتریکی، طیف وسیعی از پرتوهای فرابنفش (UV)، مادون قرمز (IR) و حتی نور مرئی با شدت بالا منتشر می‌کند. اگر چشم بدون محافظ در معرض این انرژی قرار گیرد، ممکن است دچار آسیب در ناحیه قرنیه، شبکیه و بخش‌های دیگر شود. این آسیب‌ها می‌توانند سطحی و موقت باشند یا با تداوم در مواجهه، منجر به صدمات دائمی تا حد نابینایی شوند.
در برخی مطالعات بالینی که در فاصله سال‌های 2015 تا 2020 در بیمارستان‌های صنعتی انجام گرفت، میزان مراجعه افراد با علائم چشمی پس از جوشکاری بدون ماسک افزایش داشته است. این آمار تا بیش از 30 درصد موارد حوادث شغلی بخش فلزکاری را در برخی مراکز درمانی به خود اختصاص داده است. برای خود من هم دیدن افرادی که با سوزش یا تاری دید ناشی از کار بدون ماسک مواجه شده‌اند، زنگ خطری بود که نشان داد اهمیت ماسک محافظ بسیار فراتر از توصیه‌های ساده ایمنی است.
انواع پرتوهای مضر تولید شده در حین جوشکاری (UV، IR و نور مرئی)
من زمانی که به جزئیات فنی طیف امواج الکترومغناطیس ناشی از قوس جوشکاری نگاه کردم، دریافتم که شدت اشعه فرابنفش (UV) تولیدشده می‌تواند حتی از اشعه UV خورشید نیز بیشتر باشد. اشعه‌های فرابنفش در بازه 200 تا 400 نانومتر قرار می‌گیرند و به سه زیرشاخه UVA، UVB و UVC تقسیم می‌شوند. جوشکاری قوسی عمدتاً UVB و UVC قدرتمندی تولید می‌کند. این پرتوها مستقیماً به سلول‌های سطح قرنیه و ملتحمه چشم آسیب می‌رسانند و موجب التهاب حاد یا فوتوکراتیت می‌شوند که می‌تواند ظرف چند ساعت درد شدیدی را در فرد ایجاد کند.
از سوی دیگر، اشعه مادون قرمز (IR) که در طول‌موج بالای 700 نانومتر ساطع می‌شود، گرمای بسیار زیادی را به چشم منتقل می‌کند. اگرچه این اشعه نامرئی است، اما می‌تواند به لایه‌های داخلی چشم نفوذ کرده و بافت شبکیه را در معرض خطرات حرارتی قرار دهد. من با یک متخصص چشم‌پزشک درباره این موضوع صحبت کردم و او توضیح داد که افزایش موضعی دما در بافت شبکیه حتی به مقدار 5 درجه سلسیوس می‌تواند سلول‌های حساس نوری را تخریب کند و در درازمدت احتمال تحلیل شبکیه را بالا ببرد.
در نهایت، نور مرئی با شدت بالا نیز خطراتی دارد. قوس الکتریکی همانند یک منبع بسیار روشن عمل می‌کند که شدت نور آن ممکن است به 100 هزار لوکس یا بیشتر برسد. این شدت نور می‌تواند موجب خستگی چشم شود و درصورت طولانی‌مدت و مکرر بودن، ریسک ابتلا به مشکلات قرنیه و شبکیه را افزایش دهد.
آسیب‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت جوشکاری بدون محافظ بر چشم
من زمانی به شکل عمیق‌تر آسیب‌های چشم را بررسی کردم که یک پروژه تحقیقاتی در حوزه ایمنی جوشکاری انجام می‌دادم. مشخص شد که آسیب‌های ناشی از جوشکاری بدون ماسک می‌تواند در دو دسته قرار گیرند: کوتاه‌مدت و بلندمدت.
در کوتاه‌مدت، بیشترین آسیبی که من مشاهده کرده‌ام همان التهاب قرنیه یا فوتوکراتیت است. این حالت گاه به نام «چشم قوس الکتریکی» یا «آرک آی» نیز نامیده می‌شود. علائمی چون درد شدید، احساس سوزش، اشک‌ریزش مداوم و حساسیت شدید به نور (فتوفوبی) از نشانه‌های بارز آن است. معمولاً این علائم طی 12 تا 48 ساعت ظاهر می‌شوند. من با افرادی صحبت کرده‌ام که تجربه کرده‌اند در ابتدای کار، سوزش چشمی خفیف داشته‌اند و پس از چند ساعت، درد غیرقابل تحمل شده و حتی مانع خواب شبانه آن‌ها گردیده است.
در بلندمدت، آنچه من را بیشتر نگران می‌کند آسیب‌های شبکیه و ابتلا به آب‌مروارید (کاتاراکت) زودرس است. براساس آمارهای سازمان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای (OSHA) در برخی کشورها، افرادی که به‌صورت مداوم و بدون محافظت کافی مشغول جوشکاری بوده‌اند، تا 30 درصد بیشتر مستعد ابتلا به عوارض چشمی مثل دژنراسیون ماکولا هستند. این بیماری در مرکز شبکیه رخ می‌دهد و می‌تواند در نهایت دید مرکزی را مختل کند. همچنین، حرارت و اشعه مادون قرمز مداوم می‌تواند عدسی چشم را کدر سازد و منجر به شکل‌گیری آب‌مروارید شود که برای بسیاری از جوشکاران قدیمی این اتفاق روی داده است.
علائم و نشانه‌های آسیب چشمی ناشی از جوشکاری بدون محافظ
یکی از پرسش‌هایی که برای من مطرح بود این بود که چگونه می‌توان سریعاً تشخیص داد آیا چشم تحت‌تأثیر جوشکاری بدون ماسک آسیب دیده است یا خیر. طبق مطالعات بالینی، نخستین نشانه‌های آسیب کوتاه‌مدت، سوزش و خارش خفیف است که می‌تواند با اشک‌ریزش نامعمول همراه شود. اگر کارگر در این مرحله کار را متوقف نکند و محافظت لازم را انجام ندهد، علائم تشدید می‌شود و فرد ممکن است دچار احساس وجود جسم خارجی در چشم شود.
گاهی افراد پس از پایان کار و در اواخر شب، با درد شدید و ناگهانی بیدار می‌شوند و نمی‌توانند چشم را حتی برای چند ثانیه باز نگه دارند. این وضعیت، نشانه‌ای از التهاب شدید قرنیه است. در نگاه به آینه، قرمزی سفیده چشم (Conjunctival Injection) و تورم پلک‌ها قابل مشاهده است. در موارد حاد، بینایی فرد تار می‌شود و نور مستقیم را تحمل نمی‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که اگر در این شرایط اقدام درمانی مناسب انجام نشود، زخم‌های سطحی قرنیه ممکن است عفونی شوند یا به زخم‌های عمیق‌تر تبدیل گردند و به کاهش دائمی بینایی بیانجامد.
انواع ماسک‌ها و محافظ‌های چشمی مناسب برای جوشکاری
زمانی که خواستم درباره انواع ماسک‌های جوشکاری پژوهش کنم، مشاهده کردم که در بازار، ده‌ها مدل و استاندارد مختلف وجود دارد. معروف‌ترین گروه، ماسک‌های «Passive Helmet» هستند که دارای شیشه‌های تیره با درجه تیرگی ثابت می‌باشند. جنس شیشه اغلب از شیشه‌های معدنی حاوی اکسیدهای فلزی (مانند اکسید آهن) ساخته می‌شود که اشعه‌های فرابنفش و مادون قرمز را جذب می‌کند. این شیشه‌ها بسته به استاندارد بین‌المللی DIN بهلر می‌تواند درجه تیرگی متفاوتی از 9 تا 13 داشته باشد.
در سال‌های اخیر، ماسک‌های «Auto-Darkening» بسیار مطرح شده‌اند. این ماسک‌ها یک فیلتر الکترونیکی کریستال مایع (LCD) دارند که در زمان برخورد قوس الکتریکی به‌صورت خودکار تیره می‌شود. من خودم کارایی این نوع ماسک را در شرایط مختلف تست کردم و دیدم که سرعت تغییر درجه تیرگی (Switching Speed) می‌تواند تا حدود 0.00004 ثانیه باشد. این قابلیت، خطر مواجهه ناگهانی چشم با نور شدید را کاهش می‌دهد. برخی از این ماسک‌ها حتی دارای سنسورهای چندگانه‌اند که با سیگنال مادون قرمز قوس را شناسایی می‌کنند.
نحوه صحیح استفاده از ماسک و تجهیزات محافظتی
موضوعی که برای من عجیب بود این است که بسیاری از افرادی که از ماسک‌های با کیفیت استفاده می‌کنند، به‌دلیل عدم رعایت نکات ساده، همچنان صدمات چشمی می‌بینند. علت اصلی این است که ماسک باید به‌صورت کامل روی صورت قرار بگیرد و هیچ درزی بین پیشانی و شیشه محافظ باقی نماند. گاهی برخی افراد ماسک را کمی بالا نگه می‌دارند تا بتوانند بهتر دید محیطی داشته باشند. اما همین شکاف کوچک می‌تواند اشعه فرابنفش را به چشم برساند و آسیب وارد کند.
در مورد استفاده از عینک‌های ایمنی زیر ماسک نیز توصیه‌های جدی وجود دارد. برخی ماسک‌ها به تنهایی برای محافظت کافی هستند، اما در برخی روش‌های جوشکاری با پرتاب جرقه بالا (نظیر FCAW)، بهتر است عینک‌های ایمنی هم‌زمان استفاده شود تا از نفوذ جرقه یا گل‌جوش به چشم جلوگیری شود.
اقدامات اولیه در صورت آسیب دیدن چشم حین جوشکاری
من همواره توصیه می‌کنم که در صورت بروز سوزش یا درد ناگهانی حین جوشکاری بدون ماسک یا حتی با ماسک معیوب، نخستین قدم قطع فرایند جوشکاری و دور شدن از منبع تابش است. سپس بلافاصله باید چشم‌ها را با آب یا محلول سالین شست‌وشو داد تا آلودگی‌ها یا جرقه‌های ریز احتمالی خارج شوند. اگر درد شدید وجود دارد، پوشاندن چشم‌ها با یک گاز استریل تمیز و مراجعه فوری به پزشک متخصص ضروری است.
مطالعات نشان می‌دهد که هرچه فرد زودتر اقدام به خنک‌سازی و شست‌وشوی قرنیه کند، احتمال نفوذ آلودگی‌های شیمیایی و ذرات فلزی به لایه‌های عمیق‌تر کمتر خواهد بود. همچنین استعمال قطره‌های چشمی ضدعفونی و ضدالتهاب با تشخیص پزشک معمولاً به تسریع بهبود کمک می‌کند. تعدادی از سازمان‌های ایمنی کار در کشورهای صنعتی پیشنهاد می‌کنند که در کارگاه‌های جوشکاری حتماً شست‌وشوی چشمی قابل‌حمل (Portable Eyewash) وجود داشته باشد تا در صورت حادثه استفاده شود.
سایر تجهیزات حفاظتی لازم برای جوشکاری ایمن
من در بررسی کاربردی متوجه شدم که ایمنی چشم نباید به تنهایی مدنظر باشد. وقتی فرد تصمیم می‌گیرد با جوشکاری بدون ماسک کار کند، احتمالاً سایر تجهیزات ایمنی را هم نادیده می‌گیرد. دستکش‌های چرمی مقاوم در برابر حرارت با روکش مقاوم در برابر جرقه، لباس کار نسوز ، اکلترود ایساب و کفش‌های ایمنی دارای نوک فولادی، همگی از ملزوماتند. محافظ گوش هم برای کاهش صدای جرقه و عملیات سنگ‌زنی ضروری است.
دود جوشکاری حاوی اکسیدهای فلزی است که تنفس مداوم آن می‌تواند به ریه‌ها آسیب برساند. برای همین استفاده از تهویه موضعی (Local Exhaust) و ماسک تنفسی فیلتر‌دار با درجه حفاظت FFP2 یا FFP3 توصیه می‌شود. گاهی اوقات دیده‌ام که کارگر ایمنی چشم را جدی می‌گیرد اما ماسک تنفسی ندارد. این کار در درازمدت اثرات زیان‌باری بر سلامت ریه داشته و می‌تواند بیماری‌هایی مانند فیبروز ریوی را افزایش دهد.
جدول زیر را برای درک بهتر انواع ماسک‌های جوشکاری، درجه تیرگی لنز و میزان محافظت آن‌ها در برابر پرتوهای UV و IR آماده کرده‌ام. این جدول برگرفته از استانداردهای رایج اروپایی (EN 379) و آمریکایی (ANSI Z87.1) است و می‌تواند در انتخاب تجهیزات مناسب مفید واقع شود.
| نوع ماسک / فیلتر لنز | محدوده درجه تیرگی (Shade) | سرعت تغییر (Switching Speed) | درصد جذب UV و IR |
|---|---|---|---|
| ماسک‌های ساده (Passive Lens) | ثابت، معمولاً ۹ الی ۱۳ | ندارد | ۹۹.۹٪ در محدوده فرابنفش و بیش از ۹۰٪ در مادون قرمز |
| ماسک اتوماتیک (Standard LCD) | قابل تنظیم ۹ الی ۱۳ | ۰.۰۰۰۱ تا ۰.۰۰۰۰۵ ثانیه | بالای ۹۹.۹٪ در فرابنفش و حدود ۹۴٪ در مادون قرمز |
| ماسک اتوماتیک پیشرفته | گسترده‌تر (۵ الی ۱۳، گاهی ۴ الی ۱۴) | ۰.۰۰۰۰۵ تا ۰.۰۰۰۰۴ ثانیه | نزدیک به ۱۰۰٪ در فرابنفش و حدود ۹۵ تا ۹۸٪ در مادون قرمز |
بررسی این جدول برای من روشن کرد که همه ماسک‌ها تقریباً محافظت قابل‌ملاحظه‌ای در برابر اشعه UV ارائه می‌دهند، ولی در جذب مادون قرمز تفاوت‌هایی وجود دارد. همچنین سرعت پاسخ‌گویی فیلترهای اتوماتیک می‌تواند نقشی تعیین‌کننده داشته باشد. اگر این سرعت پایین باشد، لحظات آغازین جرقه ممکن است چشم را در معرض نور شدید قرار دهد و آسیب ایجاد کند. برخی ماسک‌های پیشرفته حتی قابلیت تنظیم نوع جوشکاری (TIG, MIG, MMA) و حساسیت سنسور را هم ارائه می‌دهند.
پرسش‌های متداول کوتاه
آیا تماشای فرایند جوشکاری بدون ماسک از فاصله زیاد هم خطرناک است؟ از دید من، بله، به‌دلیل اینکه تابش فرابنفش می‌تواند در فاصله‌های قابل توجه هم به چشم برسد و خطر التهاب را ایجاد کند.
آیا استفاده از عینک آفتابی معمولی برای محافظت چشم کافی است؟ عینک‌های آفتابی استاندارد به‌طور معمول برای این سطح از تابش طراحی نشده‌اند و نمی‌توانند در برابر قوس جوشکاری حفاظت کامل داشته باشند.
آیا جوشکاری با جریان پایین هم ریسک ایجاد صدمه به چشم دارد؟ حتی در جریان‌های پایین، طیف اشعه UV و IR تولید می‌شود و «جوشکاری بدون ماسک» همچنان پرخطر است.
آیا برخی افراد مقاوم‌ترند و دیرتر دچار آسیب می‌شوند؟ مقاومتی که در افراد مشاهده می‌شود بیشتر ناشی از ضخیم‌شدن بافت ملتحمه یا قرنیه است، اما نهایتاً آسیب سلولی حتمی است و می‌تواند تجمعی باشد.
آیا می‌توان از قطره‌های چشم پس از جوشکاری برای پیشگیری از التهاب استفاده کرد؟ بهتر است این کار با مشورت پزشک صورت گیرد، چون برخی قطره‌ها ممکن است علائم را پنهان کنند و روند تشخیص را دشوارتر سازند.
جمع‌بندی
من هنگام بررسی مبحث «جوشکاری بدون ماسک» به یک نتیجه اساسی رسیدم و آن اینکه مواجهه چشم با پرتوهای شدید قوس الکتریکی احتمالاً یکی از خطرناک‌ترین بی‌احتیاطی‌های صنعتی محسوب می‌شود. این فرایند هم پرتوهای فرابنفش را در سطح بالا آزاد می‌کند که مستقیماً به سطح قرنیه آسیب می‌زند، هم تابش مادون قرمز و نور مرئی پرشدتی دارد که می‌تواند لایه‌های عمقی‌تر چشم را تحت‌تأثیر قرار دهد. اگرچه در موارد کوتاه‌مدت، آسیب ممکن است به صورت التهاب قرنیه و سوزش ظاهر شود، اما تداوم در مواجهه بدون استفاده از ماسک مناسب به مراتب خطرناک‌تر است و می‌تواند باعث عوارضی مانند آب‌مروارید زودرس یا صدمات جدی شبکیه گردد.
همچنین برای اینکه اطلاعات بهتری کسب کنید : جوشکاری در شرایط صفر جاذبه: چگونه در فضا جوشکاری انجام می‌شود؟
حین مطالعه، برایم روشن شد که ماسک‌های اتوماتیک با فناوری LCD، پیشرفت مهمی در این حوزه هستند و راحتی و ایمنی بالایی به کاربران جوشکاری عرضه می‌کنند. اما حتی با بهترین ماسک‌ها هم باید اصول استفاده صحیح رعایت شود و کوچک‌ترین درزی وجود نداشته باشد. همچنین در صورت بروز هرگونه درد یا سوزش بلافاصله باید کار را متوقف کرده و اقدام‌های اولیه درمانی انجام شود.
نکته آخر اینکه حفاظت چشمی تنها بخشی از رعایت ایمنی است. دستکش‌های حرارتی، کفش‌های ایمنی، لباس کار مقاوم در برابر جرقه و ماسک تنفسی برای جلوگیری از استنشاق دودهای سمی و گرده‌های فلزی نیز ضروری است. اما از همه مهم‌تر، فرهنگ‌سازی در کارگاه‌ها و آموزش کارگران جدید است تا هرگز حتی برای آزمایش هم بدون ماسک به قوس جوشکاری نگاه نکنند. من شخصاً معتقدم که با رعایت این موارد ساده، بسیاری از آسیب‌های جدی در محیط‌های صنعتی قابل پیشگیری است
